კლიმატის ცვლილების საერთაშორისო რეჟიმის გენეზისი და ევოლუცია

კლიმატის ცვლილების საერთაშორისო რეჟიმი ეწოდება გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის რეჟიმს. შესაბამისად, ეს სტატია შეეხება ამ რეჟიმის ოფიციალურად დაწყებასა და განვითარებას.

გლობალური საპასუხო მოქმედების ინიცირება ოფიციალურად გაეროს გენერალური ასამბლეის (UNGA) მიერ, 1990 წელს მოხდა, კლიმატის ცვლილების მეორე მსოფლიო კონფერენციის შედეგებსა და კლიმატის ცვლილების მთავრობათაშორისი პანელის (IPCC) პირველი შეფასების ანგარიშზე დაყრდნობით. UNGA-მ წამოიწყო ოფიციალური მოლაპარაკებები ეფექტური ინსტრუმენტის შესაქმნელად, „ეფექტური ჩარჩო კლიმატის ცვლილების კონვენციის შესახებ, რომელიც შეიცავს მართებულ და შესაფერის ვალდებულებებს“.[1] მოლაპარაკებების პროცესის პროდუქტი იყო კლიმატის ცვლილების საერთაშორისო რეჟიმის პირველი საერთაშორისო ხელშეკრულება, გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენცია (UNFCCC). პროფ. ჰენრი შუს შეფასებით: "კონვენცია არის უკბილო, ვინაიდან მოლაპარაკებების პროცესში, 1991-1992 წლებში, ამერიკამ შეასრულა დენტისტის როლი."[2] თუმცა აღსანიშნავია, რომ „ჩარჩო-ოქმი“ მიდგომა ("framework convention-protocol" approach) მიზანმიმართულად შეირჩა, ვინაიდან შექმნილიყო ერთგვარი პროცედურა და არქიტექტურა სამომავლოდ რეჟიმის, წესების, შინაარსობრივი ვალდებულებების განსავითარებლად, რომლებიც სამეცნიერო მტკიცებულებებთან, მონაცემებთან და პოლიტიკურ ნებასთან ერთად და მის პარალელურად განვითარდებოდა.[3] კონვენცია ჰყოფს ქვეყნებს შემდეგნაირად: დანართ I-ში შესული ქვეყნები (იმ დროისათვის ინდუსტრიული ქვეყნები), დანართ I-ში არშესული ქვეყნები (ქვეყნები, რომლებიც არ არიან პირველ დანართში) და დანართი II-ში შესული ქვეყნები (ქვეყნებმა, რომლებმა უნდა უზრუნველყონ ფინანსური დახმარება). ხელშეკრულება ხელმოსაწერად გაიხსნა 1992 წელს, რიოს დედამიწის სამიტზე. ხელშეკრულება ძალაში შევიდა 1994 წელს.

ცენტრში ანგელა მერკელი, გერმანიის იმდროინდელი გარემოს, ბუნების კონსერვაციის და ბირთვული უსაფრთხოების მინისტრი,

მხარეთა პირველი კონფერენცია, ბერლინი, გერმანია, 1995 წელი. ფოტოს წყარო[4]

კლიმატის ცვლილების რეჟიმის მეორე სამართლებრივი ძალის მქონე ხელშეკრულება არის კიოტოს ოქმი, რომელიც 1997 წელს მიიღეს, თუმცა ძალაში შევიდა მხოლოდ 2004 წელს, რუსეთის მიერ რატიფიკაციის შემდეგ.[5] კიოტოს ოქმს აქვს „ზემოდან-ქვემოთ მიდგომა“ და ავალდებულებს მხოლოდ UNFCCC პირველი დანართის I ქვეყნებს ოქმის „B“ დანართის მიხედვით შეამცირონ მათზე განსაზღვრული ემისიები.[6] სამწუხაროდ, მეორე სავალდებულო პერიოდი (2013-2020) ძალაში ვერ შევიდა, დანართის-I ქვეყნების მხრიდან ცვილილების ეროვნულ დონეზე „მიღების“ თავის შეკავების გამო.

აშშ-ს იმდროინდელი ვიცე-პრეზიდენტი ალ გორიხელს ართმევს იაპონიის იმდროინდელ პრემიერ მინისტრს რიტარო ჰაშიმოტოს, მხარეთა მესამე კონფერენცია,

კიოტო, იაპონია, 1997 წელი. ფოტოს წყარო [7]

საერთაშორისო საზოგადოებას მოლოდინი ჰქონდა, რომ რეჟიმი მესამე სამართლებრივ ხელშეკრულებას მიიღებდა 2009 წელს კოპენჰაგენში. თუმცა კოპენჰაგენის მოლაპარაკებებმა მოლოდინი ვერ გაამართლეს და მხოლოდ გაურკვეველი სტატუსის, პოლიტიკური შეთანხმების ე.წ. „კოპენჰაგენის შეთანხმება“ მიღება შეძლო, რომელიც იმავე წელს არ აისახა მხარეთა კონფერენციის (COP) გადაწყვეტილებაში.[8] მთავარი დამაბრკოლებელი იყო დიდი განვითარებადი ქვეყნებისგან თავის შეკავება. კოპენჰაგენის შეთანხმების მთავარი ელემენტები შემდეგი წლის COP-ის გადაწყვეტილებაში აისახა - სახელად „კანკუნის შეთანხმებები“. გამორჩეულია, „ქვემოდან-ზემოთ“ მიდგომა და 2 გრადუსიანი ტემპერატურის მიზანი.[9] გადაწყვეტილების მიხედვით, განვითარებული ქვეყნები წარადგენდნენ (არა-სავალდებულო) ეკონომიკის მასშტაბით ემისიების შემცირების მიზნებს, გააძლიერებდნენ ანგარიშგებას და შეიმუშავებდნენ დაბალემისიიან სტრატეგიებსა და გეგმებს, ხოლო განვითარებადი ქვეყნები წარადგენდნენ ეროვნულად მისაღები სათბურის აირების შემცირების ღონისძიებებს (NAMA), რომელიც საერთაშორისო მხარდაჭერისა და ფინანსური დახმარების საგანი იქნებოდა.[10]

მსოფლიო ლიდერები კოპენჰაგენის მხარეთა მე-15 კონფერენციისას,

კოპენაგენი, დანია, 2009 წელი. ფოტოს წყარო[11]

აღსანიშნავია, კლიმატის ცვლილების საერთაშორისო ხელშეკრულებების მოლაპარაკებებისა და გადაწყვეტილების მიღების ძირითადი მიზეზები და სიძნელეები:[12] პირველი, კლიმატის ცვლილება შეეხება სახელმწიფოს ეკონომიკის აბსოლუტურად ყველა სფეროს და თავად სუვერენული სახელმწიფოს ავტონომიას და მართველობის სფეროებს. მეორე, სახელმწიფოებს აქვთ განსხვავებული ინტერესები, პრიორიტეტები, პერსპექტივები, განვითარების დონე და რთულია კონსესუსის მიღწევა (UNFCCC-ის რეჟიმში გადაწყვეტილებების მიღება კონსესუსის გზით ხდება).[13] მესამე, კლიმატის ცვლილების შერბილების ღონისძიებები მოითხოვს საკმაოდ დიდ ინვესტიციას მოკლე პერიოდში და მისი შედეგები, სათბურის აირების სტაბილიზაცია, ან საერთოდ არ ჩანს, ან დიდი ხნის შემდეგ ჩანს. შესაბამისად, გადაწყვეტილებების მიმღებებისთვის მიმზიდველად არ ითვლება.

2011 წელს, UNFCCC-მ დურბანის COP-ის დროს დააინიცირა და მანდატი მისცა დურბანის პლატფორმას გაძლიერებული მოქმედების შესახებ (the Durban Platform for Enhanced Action) (ADP) განევითარებინა "ოქმი, სხვა სამართლებრივი ინსტრუმენტი, ან სამართლებრივი ძალის მქონე შეთანხმების შედეგი, კონვენციის ქვეშ და ყველა მხარისათვის.“[14] წლების განმავლობაში ADP-ს გადაწყვეტილება არ მიუღია სამართლებრივი ფორმასთან დაკავშირებით, იმართებოდა ინტენსიური დებატები ამ თემაზე და მხარეებს ჰქონდათ აზრთა სხვადასხვაობა. რიგი სახელმწიფოებისათვის სამართლებრივი ფორმა და ძალა იყო არსებითად მნიშვნელოვანი, ვინაიდან ზოგადად მხარეები უფრო სერიოზულად იღებენ სამართლებრივ ვალდებულებებს, ვიდრე პოლიტიკურს. თუმცა, ამასაც აქვს თავისი სუსტი მხარე, ზოგჯერ ამან შეიძლება გამოიწვიოს ქვეყნის ნაკლები მონაწილეობა. [15] 2013 წელს, ვარშავის COP-მა მოიწვია მხარეები: „ყველა მხარემ მოახდინოს ინიცირება, ან გააძლიეროს ეროვნული მომზადება ეროვნულ დონეზე სავარაუდო წვლილის მოსამზადებლად, წვლილის სამართლებრივი ბუნების დათქმის და პრეიუდიციული ძალის გარეშე.“[16] 2015 წლის დასაწისში, ხელშეკრულების სამართლებრივ ფორმა იყო ნათელი. პოზიციების შერბილება გამოიწვია ძირითადად შემდეგმა ფაქტორებმა: პირველი, პოლიტიკური მომენტუმი მოამწიფა წლების განმავლობაში, განსაკუთრებით მოწყვლადი სახელმწიფოების მცდელობებმა. მეორე, ცნებამ „ეროვნულ დონეზე განსაზღვრული“, რომელიც პირველად გამოჩნდა COP-19-ის გადაწყვეტილებაში ნათელი იყო, რომ უპირატესობას ანიჭებდა ქვეყნის სუვერენულობასა და ავტონომიას, პატივს სცემდა ეროვნულ გარემოებებს და თვით-დიფერენცირების შესაძლებლობას იძლეოდა.[17] მესამე, განსხვავება გამოიკვეთა ინსტრუმენტის სამართლებრივ ფორმასა და ეროვნულ დონეზე განსაზღვრული წვლილის სამართლებრივ ბუნებას შორის.[18] მეოთხე, დაბალ-ნახშირბადიანი ენერგია უფრო ხელმისაწვდომი გახდა. მეხუთე, წლების განმავლობაში სახელმწიფოებმა გამოიყენეს სხვადასხვა ორმხრივი და მრავალმხრივი არხები და პლატფორმები (მაგალითისთვის დიდი შვიდეული (G7), დიდი ოცეული (G20) და ა.შ.).[19] ასევე, აღსანიშნავია, პარიზის მოლაპარაკებების დროს სხვადასხვა მხარის გამოხატულად განსხვავებული ინტერესი: ჩინეთი, ინდოეთი, სამხრეთ აფრიკა, ბრაზილია თავიანთი ქვეყნების განვითარებაზე აქცენტირებდნენ, ნავთობის მწარმოებელი ქვეყნები თავისი ეკონომიკის სტაბილურობაზე, პატარა კუნძული სახლმწიფოები თავიანთ გადარჩენასა და არსებობას უსვამდნენ ხაზს,[20] ამერიკის პოზიციას კი ქვეყნის შიდა პოლიტიკა განსაზღვრავდა. ზოგადად, ამერიკა მხარს უჭერდა საერთაშორისო ხელშეკრულების მიღებას, თუმცა მას უნდოდა, რომ თავი აერიდებინა ისეთი ინსტრუმენტის მიღებისგან, რომელსაც დასჭირდებოდა იმ დროისათვის რესპუბლიკელებით დომინირებული სენატის თანხმობა.[21] ევროკავშირი (როგორც ყოველთვის) ლობირებდა ძლიერი სამართლებრივი ძალის მქონე ვალდებულებებსა და დებულებებს. შესაბამისად, მხარეთა განსხვავებულმა ინტერესებმა და პოზიციებმა განსაზღვრეს პარიზის შეთანხმების ამ სტრუქტურითა და შინაარსით მიღება, რომელსაც აქვს ჰიბრიდული მიდგომა სხვადასხვა საკითხზე: სავალდებულოობა, დებულებათა სიზუსტე/დეტალურობა, და დიფერენცირება.[22] როგორც პროფ. დანიელ ბოდანსკი ამბობს, პარიზში მხარეებმა მიაღწიეს შეთანხმებას, რომელიც არის „ოქროს შუალედი, რომელიც არც ისეთი ძლიერია (რომ გამხდარიყო მიუღებელი დიდი სახლმწიფოებისათვის) და არც ისეთი სუსტი (რომ არ იყოს ეფექტური).[23]

მხარეთა 21-ე კონფერენცია, პარიზის შეთანხმების მიღების შემდეგ,

პარიზი, საფრანგეთი, ფოტოს წყარო[24]

2018 წელს პარიზის შეთანხმების მხარეების კონფერენციაზე (CMA) მხარეებმა მიიღეს კატოვიცეს კლიმატის პაკეტი (ე.წ. პარიზის წესების წიგნი).[25] მისი მიღება წარმოადგენდა მნიშვნელოვან სიგნალს იმ დროის გეოპოლიტიკური კონტექსტის (აშშ-ს პრეზიდენტი იყო დონალდ ტრამპი და ტრამპის ადმინისტრაციის მიერ პარიზის შეთანხმებიდან გასვლა მოხდა) გათვალისწინებით და პარიზის შეთანხმებისადმი განგრძობადი პოლიტიკური მხარდაჭერის დემონსტრირებას.[26] თუმცა, მე-6 მუხლთან (ნებაყოფლობითი თანამშრომლობა) დაკავშირებული წესები ჯერ კიდევ არ არის მიღებული, შესაბამისად, თუ როგორ არის შესაძლებელი მხარეების მხრიდან სათბურის აირების შემცირება საერთაშორისო ნახშირბადის ბაზრებში მონაწილეობის გზით, დღემდე უცნობია.[27]

მითითებული წყაროები: [1] UNGA Resolution 45/212 on Protection of Global Climate for Present and Future Generations of Mankind, მიღების თარიღი: 21 დეკემბერი 1990, ხელმისაწვდომია: https://undocs.org/en/A/RES/45/212, პარა. 1 [2] Henry Shue, "Subsistence Emissions and Luxury Emissions," Law & Policy 15, no. 1 (იანვარი 1993), გვ. 39 [3] Lavanya Rajamani, “The United Nations Framework Convention on Climate Change: a Framework Approach to Climate Change “ in “Encyclopedia of Environmental Law: Volume I Climate Change Law”, ed. Daniel A. Farber and Marjan Peeters, UK: Edward Elgar Publishing Limited, 2016, გვ. 206 [4] ფოტოს წყარო. ხელმისაწვდომია: https://unfccc.int/resource/bigpicture/ [5] Nick Paton Walsh, “Russian Vote Saves Kyoto Protocol”, The Guardian, ოქტომბერი 23, 2004, ხელმისაწვდომია: https://www.theguardian.com/world/2004/oct/23/society.russia [6] “Kyoto Protocol to the United Nations Framework Convention on Climate Change,” თარიღი: დეკემბერი 11, 1997, United Nations Treaty Series Online, registration no. 30822, ხელმისაწვდომია: https://treaties.un.org/Pages/showDetails.aspx?objid=0800000280021a16&clang=_en, მუხლი 4.2 და 2 [7] ფოტოს წყარო. ხელმისაწვდომია: https://www.cfr.org/timeline/un-climate-talks [8] Daniel Bodansky, Junta Brunne, Lavanya Rajamani. Introduction to International Climate Change Law, Oxford: Oxford University Press, 2017, გვ. 110 [9] UNFCCC ვებგვერდი, Intro to Cancun Agreements”, ხელმისაწვდომია: https://unfccc.int/process/conferences/the-big-picture/milestones/the-cancun-agreements [10] UNFCCC ვებგვერდი, Mitigation Reducing and limiting greenhouse gas emissions in Cancum Agreements, ხელმისაწვდომია: https://unfccc.int/tools/cancun/mitigation/developed-country-emission-reduction-targets/index.html#c147 [11] ხელმისაწვდომია: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Barack_Obama_with_European_leaders_at_the_United_Nations_Climate_Change_Conference_in_Copenhagen.jpg [12] Robert Falkner. „The Paris Agreement and the new logic of international Climate Politics,” International Affairs 92, no. 5 (2016): გვ. 1109 [13] Daniel Bodansky, Junta Brunne., Lavanya Rajamani. Introduction to International Climate Change Law, Oxford: Oxford University Press, 2017, გვ. 3-4 [14] UNFCCC Decision 1/CP 17 Establishment of an Ad Hoc Working Group on the Durban Platform for Enhanced Action, COP of the UNFCCC, მიღების თარიღი: მარტი 15, 2012, ხელმისაწვდომია: https://unfccc.int/resource/docs/2011/cop17/eng/09a01.pdf პარა. 2 [15] Daniel Bodansky, "The Legal Character of the Paris Agreement," Review of European, Comparative & International Environmental Law 25, no. 2 (2016): გვ. 149 [16] UNFCCC Decision 1/CP.19 Further advancing the Durban Platform, COP19 of the UNFCCC,: 2.b. [17] UNFCCC Decision 1/CP.19 Further advancing the Durban Platform, COP of the UNFCCC, მიღების თარიღი: იანვარი 31, 2014, ხელმისაწვდომია: https://unfccc.int/sites/default/files/resource/docs/2013/cop19/eng/10a01.pdf, პარა. 1.b. [18] Lavanya Rajmani. "The 2015 Paris Agreement: Interplay Between Hard, Soft and Non-Obligations." Journal of Environmental Law, 2016, 28, 337–358, https://doi.org/10.1093/jel/eqw015, გვ. 341 [19] Ralph Bodle, Lena Donat, Matthias Duwe. "The Paris Agreement: Analysis, Assessment and Outlook." Carbon & Climate Law Review (CCLR) 2016, no. 1 (2016), გვ. 5 [20] Meinhard Doelle "The Paris Agreement: Historic Breakthrough or High Stakes Experiment." Climate Law 6, no. Issues 1-2 (2016): 1-20 გვ. 2 [21] Sebastian Oberthur, Ralph Bodle, "Legal Form and Nature of the Paris Outcome," Climate Law 6, no. Issues 1-2 (2016), გვ. 45 [22] Lavanya Rajamani, Daniel Bodansky. "The Paris Rulebook: Balancing International Prescriptiveness With National Discretion." International and Comparative Law Quarterly 68, no. 04 (2019), https://doi.org/10.1017/s0020589319000320. გვ. 1025 [23] Daniel Bodansky, "The Paris Climate Change Agreement: A New Hope," American Journal of International Law 110, no. 2 (აპრილი 2016): გვ. 289 [24] ფოტოს წყარო. ხელმისაწვდომია: https://www.flickr.com/photos/cop21/23595388112/in/album-72157661744003510/ [25] UNFCCC ვებგვერდი, The Katowice climate package: Making The Paris Agreement Work For All, ხელმისაწვდომია: https://unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement/katowice-climate-package [26] Lavanya Rajamani, , Daniel Bodansky, "The Paris Rulebook: Balancing International Prescriptiveness With National Discretion." International and Comparative Law Quarterly 68, no. 04 (2019): 1023–40. https://doi.org/10.1017/s0020589319000320. გვ. 1024 [27] Kelley Kizzier, Kelly Levin and Mandy Rambharos, What You Need to Know About Article 6 of the Paris Agreement, თარიღი: დეკემბერი 02, 2019 ხელმისაწვდომია: https://www.wri.org/blog/2019/12/article-6-paris-agreement-what-you-need-to-know